| Eserin Konu Başlıkları | Eser yedi fasıldan oluşmaktadır. Fasıllar ve konuları şu şekildedir: 1. Fasıl: İnsanların halleri, güçleri (kuvve), fazilet ve ahlâkı: Dünya ehlinin hali ve sorumlu oldukları görevler, insanın mahiyeti ve oluşumu, insanın kuvveleri, ruhanî kuvvelerin yardımlaşması (teavün) ve algılama, insanın diğer canlılara üstünlüğü, insanın üstün olmasının nedenleri, insanın hayvan ile melek arasında oluşu, insanın yaratılış gayesi, Yüce Allah’ın hilafetine uygun olan siyaset, şeriat ahlâkî ile kulluk ve yeryüzünü imar arasındaki fark, nefsin temizliğinin hilafet ve ibadetin kemâli için sıhhat şartı oluşu, nefis temizliğinin yolları, heva-akıl çatışması, hevanın ve aklın talepleri arasındaki fark, akıl ve heva kaynaklı düşünceler, nefis temizliğiyle kazanılan güzel ahlâk, tabiat-seciye-Ahlâk-adet ve heva kavramları arasındaki farklar, ahlâkın değişebilirliği, şehevî kuvveti yola getirmenin zorluğu ve bu kuvvetin içerdiği yarar ve zararlar, insanın erdemler ve erdemsizlikler işleyerek bunlarda ilerlemeleri, övülen ve yerilen ahlâka sarılma arasındaki farklar, insanların ahlâk bakımından farklı olmalarının sebepleri, övülmüş erdemler kazanma gerekliliği, Yüce Allah’ın nimetleri: Allah vergisi ve kazanılabilir nimetler, erdemlerin birbirlerine ihtiyaçları, insanla ilgili erdemler, bedenle ilgili erdemler, nefsî erdemler, tevfîk-i ilâhîye bağlı erdemler, nefsî erdemlerin birbirini gerektirmesi, iyilik yapma ve erdem arayış etkenleri, erdem arayışını engelleyen faktörler, erdem basamaklarında yükselme ve erdemsizliklerde en dibe inme, ahlâkları bozulacak derecede erdemsizliklere dalan kimselerin terbiye edilmesinde ilâhî adalet, insan sınıflarıdır. 2. Fasıl: Akıl, ilim, nutk ve bunlarla ilgili hususlar ve zıtları: Aklın üstünlüğü, aklın türleri, dünyevî ve uhrevî bağlamda mükteseb akıl, aklın mertebeleri ve farklılaşan isimleri, aklın Yüceliği ve ilmin değeri, ilim-akıl/ ilim-marifet ve dirayet-hikmet arasındaki farklar, akla tâbi olanlar, aklın zaruri ve müktesep marifetullah ile ulaştığı semereler ve insanın bu süreçte ulaşabileceği son nokta, peygamber gönderilmesinin farziyeti ve peygamberlere ihtiyaç duymamanın enderliği, peygamberliğin sıhhatini öğrenme yolları, akıl ve peygamberlerin hak yolunda halka rehberlik edişleri, aklî ilimlerde eğitim görmemiş kimselerin nebevî ilimleri idrak edemeyişleri, iman-İslâm-takva-birr, iman, Allah Resûlü’nün “İman yetmiş küsur şubedir” hadisinin açıklaması, cehaletin türleri, ilimlerin, insanların nefislerinde yerleşik olması, ilimlerin tasnifi, ilimlerin faziletini öğrenme, ilim türlerini bilmenin faydası, kimilerinin bazı ilimlere düşmanlıkları, ilimde yetecek kadarla sınırlı kalmanın teşviki, insanların ilimden faydalanma ve onu uygulama hususundaki durumları, öğrencinin taşıması gereken görevler, hoca öğrenci ilişkilerinde gerekenler, cahilleri İlmin bazı hakikatlerinden menetme ve onları belli ölçüde anlayışla sınırlama gereği, ilimle uğraşanları kontrol etme zorunluluğu ve bunu ihmalin zararları, avama vaaz etmesi uygun olanlar, vaizde bulunması gereken sıfatlar, ilimlerin hakikatlerini öğrenmeyi sağlayacak kıstas bulmanın güçlüğü, avam ile sözlü tartışmaya girmenin mekruh oluşu ve bunun her halükârda yerilmesi, tartışmanın cedeli karşısında yapılması gerekenler, şüphe ve ihtilâfa konu olan hususlar, insanların din ve mezhep bakımından ihtilâfları, konuşma ve susma, doğruluk ve övülüşü-yalan ve yerilişi, doğruluk ve yalanda güzel ve çirkin görünen durumlar, yalanın türleri ve nedenleri, övgü ve sena içeren güzel konuşmalar, şükür, gıybet ve söz taşıma, çirkin konuşma türü, şaka ve gülme, yemindir. 3. Fasıl: Şehevî güçle ilgili hususlar: Haya, himmetin büyüklüğü, vefa ve ihanet, danışma, öğüt, sır tutma, tevazu ve kibir, övünme, kendini beğenmişlik, hazzın türleri ve ayrıntıları, yenilip içilmesi güzel ve çirkin görülen şeyler, evlilikte yapılması güzel ve çirkin görülen hususlar, iffet, kanaat ve zühd, sakınmak veya takvadır. 4. Fasıl: Öfke gücüyle ilgili hususlar: Hamiyyetten doğan hususlar, sabırın türleri ve övülmesi, yiğitlik, korkunun türleri, övülen ve yerilen biçimleri, üzüntünün tedavisi ve korkuyla mücadele, insanların ölüm sevgisi bağlamındaki durumları ve umursamaz görünme çabaları, sevinç ve neşe, özür ve tevbe, hilm ve bağışlama, öfkenin isyanı ve ona hâkim olmanın erdemi, kıskançlık ve komşuluk, imrenme, rekabet ve çekememezlik. 5. Fasıl: Adalet, zulüm, sevgi ve nefret: Adalet ve erdemi, adaletin türleri ve işlevleri, adaleti terketmenin uygun görüldüğü hususlar, zulüm, kurnazlık-kandırma ve tuzak, sevginin mahiyeti ve türleri, sevginin erdemi, dostluğun erdemi, sevilen insanlar, iyilerle olmanın ve kötülerden uzak olmanın teşviki, insanlardan uzak durmanın iyi ve kötü yönleri, düşmanlıktır. 6. Fasıl: Zanaatler, geçim yolları, cömertlik ve cimrilik: İnsanların ortak yaşam ihtiyaçları, Yüce Allah’ın insanları farklı zanaatlere yetenekli olarak yaratması, insanlara üzstlendikleri işlerde yardımı, fakirlik ve fakirlik korkusunun insan yaşamındaki düzenin gerekçesi oluşu, bedensel yapıların zanaatlerle ilişkisi, kazancın zorunluluğu, çalışmanın övülüp tembelliğin yerilmesi, zanaatlerin taksimi ve birbirine üstünlükleri, zanaatlerin asıllarının vahiy kaynaklı oluşu, kullanımdaki paralar ve Yüce Allah’ın bundaki hikmeti, malın övülmesi ve yerilmesi, mal kazanma yolları ve mal kazanmada izlenmesi gereken âdâb, akıl sahibinin başarısız, cahilin başarılı oluşu, mal edinmenin insanların elinde oluşu, dünya malı peşinde koşanların durumlarındaki farklılık, dünya hakkında inen farklı âyetlerin izahı, dünya ve âhiret işleri bakımından insanların durumları, dünyevî varlıklarını artırması caiz olanlarla olmayanların durumları, dünyaya meyledenlerin çektikleri dünyevî cezalar, övülen ve yerilen harcama biçimleri, cömertlik-eli açıklık-cimrilik ve eli sıkılık, cömertliğin övülüp cimriliğin yerilişi, cömertliğin ve cömert davranılanların türleridir. 7. Fasıl: Fiiller Fiillerin türleri, fiil-amel ve sun‘ kavramları arasındaki farklar, sanat türleri, iradî ve gayri iradî fiiller, kınanmayı gerektiren ve gerektirmeyen fiiller, fiilin nispet edilebileceği sebepler. |
