| Eserin Tanıtımı ve İçerik Bilgileri | Ölüm ve hayatın mahiyeti, hikmeti, insan nefsinin ve diğer cisimlerin hayat ve ölümle ilişkileri, küllî nefisile küllî cismin irtibatı, nefsin amelî yönü, nefsin halleri vb. konuları işleyen bir eserdir. Müellif fasıl başlıklarında veya girişlerinde Şems-i Tebrîzî’ye çok atıf yapmıştır. Eserde konular işlenirken âyet, hadis, hikâye, nazm ve mesnevilerle destleklenmiştir. Eserde nazım vb. edebî türler içerisinde konuyla alâkalı örnekler verilmiş ve çokça soru-cevap yöntemi kullanılmıştır. Bunlar çoğunlukla Mevlânâ ve Şems Tebrîzî arasında geçmektedir. Tebrîzî bu meseleleri teorik açıdan da ele alarak cevaplamaktadır. Bunun dışında eserin girişinde müellif İmam Gazzâlî’nin, Muhyiddin İbnü'l-Arabî’nin ve Şeyh Attâr’ın (Ferîdüddin el-Attâr) risâlelerinden seçmeleri Türkçe tercüme ederek bunlara eserde yer verdiğini belirtmektedir. |
| Eserin Konu Başlıkları | Tevhîd, münâcât, naat, Veziriazam Mustafa Paşa’ya övgüler. [Mukaddime]: Kitabın girişi ve fihrist. 1-5. Fasl: Şems-i Tebrîzî'nin kendi nefsine sorup cevap verdiği şeyler hakkında, …, küllî nefsin küllî cisimle ilişkisinin asıl gayesi, küllî nefsin sirayet etmesi, ölüm ve hayata itibar etmek. 6-10. Fasl: Ölüm, hayat ve cismin mahiyetleri, cüz’î durumlar ile nefs-i emmarenin, ölümün hikmeti vb. 11-15.Fasl: Nefsin kuvveden fiile çıkmasının keyfiyeti, siyaset'ten maksadın ne olduğunua dair(tedbîr-i nefs), cesedin "ayn" ve "misal"i hakkında, nefsin halleri hakkında, hayvanların ölümü …. gördüklerinin sebebi hakkında. 16-20. Fasl: Lezzet ve elem, rahatlık ve azap görme sebebi hakkında, nefs-i emmâre ile umûr-i cüz’iyye hakkında, ehl-i hâl ve ehl-i nârın izahı, küfr ile kâfirin izahı, ay altı âlemdeki(felek-i kamer tahtında) cehennemin ve ehlinin izahı. 21-25. Fasl: Ehlullahın bekâya talib olmasının ve cahillerin ise fenâya rağbet etmelerinin izahı, ameller, fiiller, ahlâk ve re’yin (görüş) birbirine muhalif olması: bu başlık bu terimlerin farklılığına mı yoksa birbirleriyle çeliştiklerine mi dair bir başlık mıdır), insan ile melekler arasında ortak olan lezzetlerin izahı, kötü ameller ve çirkin fiiler hakkında, muvahhid ve mukallidin itimadının izahı, 26-30. Fasl: Sâni‘in sanatı ve âlemin nizamı, nefsin elem ve lezzetten ayrıştıktan/mufarakat sonra bulduğu şeylerin hakkında, ruhun bedenle ilişkisi ve bunun faydaları, devlet adamları ve ilim erbablarının dergah kapısına sulûkü hakkında. (Hâtime): Kitabın sonuç (kısmı) ve padişah hazretlerine dua, Mustafa Paşa’nın salahiyyet, adalet, marifeti hakkında. Bu başlık altında Mustafa Paşa’ya ve padişaha övgüler yapıldıktan sonra müellif Mahmut Paşa'nın çeşitli eserlerinde belirttiği ahlâkî öğretilere yer vermiştir. |
| Notlar | a. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 02333’deki nüshanın 63b varağında eserin girişinde 29. Fasıl’da verilen başlık: “Devlet adamları ve ilim erbablarının dergâh kapısına sülûkü hakkında” şeklinde verilmiştir. 63b varakta ise 29. Fasıl “Ruhun bedenle ilişkisi ve bunun faydaları” olarak isimlendirilmiştir. Fihriste 29. Fasıl olarak belirtilen “Devlet adamları ve ilim erbablarının dergâh kapısına sulûkü hakkında” başlığı ise vr. 77a’da 30. fasl olarak verilmiştir. b. Fihriste 30. Fasıl olarak belirtilen “Mustafa Paşa’nın salâhiyet, adalet, marifeti hakkında” başlığı altında anlatılmak istenen konu, 87b vr.’de “Kitabın sonuç (kısmı) ve padişah hazretlerine dua” şeklinde zikredilen başlıkta anlatılmaktadır. |
