KATALOĞUN HAZIRLANMASI

Araştırma Süreci

a.     Tarama ve Tespit

İslam Ahlâk Düşüncesi Bibliyografyası, sadece Türkiye kütüphanelerinde bulunan eserlerle sınırlandırılmıştır. Bu durum mevcut birikimi tam olarak görememe gibi bir eksikliği beraberinde getirse de Türkiye sınırları içerisinde ve literatür bazında yüzyıllar açısından “geçmiş”in ahlâka olan ilgisinin ve yöneliminin portresini ortaya koyma yönünden önemli bir çalışma mahiyetindedir.

Yüzlerce yıl bu coğrafyada tevârüs edegelen bu literatür birikimini tarayarak, tespitlerde bulunup içerik ortaya çıkarmak çalışmanın mahiyeti açısından sınırları zorlamaktadır. Amaçlanan çerçevede çalışma 8-20. yüzyıl eserlerini kapsamakla birlikte ilk etapta 12. ve 20. yüzyıllar arası ahlâk eserleri ele alınmıştır. Daha sonra ise 8-11. yüzyıl eserleri de ikinci aşamada çalışmaya dahil edilmiştir. Öncelikli olarak bu yüzyıllara ait varsa bu alanda yapılan çalışmalar incelenmiştir. Türkiye’de ve yurtdışında ahlâk alanında yapılan çalışmalar ulaşılabildiği kadarıyla taranmış; mevcut eserler ve eser ismi olarak kullanılan kelimeler tespit edilmiştir.

Daha sonra ise mevcut kütüphane kataloglarında[1] mevaiz, ahlâk, tasavvuf, felsefe, adab, edebiyat vb. konu başlıkları altında tek tek taramalar yapılmıştır. Bu aşamada İSAM (İslam Araştırmaları Merkezi) Süleymaniye, Beyazıd ve diğer Türkiye yazma eser kütüphanelerinden çokça istifade edilmiştir. Sonraki safhada ise belirlenen “kelimeler” çerçevesinde detaylıca taramalar yapılmıştır. Bu tarama ve tespit aşaması, belirlediğimiz terimler ve kütüphane “konu” bölümleri çerçevesinde olmuştur. Bu süreçten sonra tespit edilen eserlerin varsa matbularına veya hakkında yapılan tezlere ulaşılmıştır. Eserlerin tespit edilmesinin ardından öncelikle İSAM, Süleymaniye ve Beyazıd Kütüphaneleri ile diğer il ve ilçelerdeki kütüphanelere başvurularak listede mevcut eserlerin içeriklerine dair detaylı incelemeler yapılmıştır.

İnternet üzerinde kütüphane katalog taraması aşamasında “konu” taramasının dışında, ayrıca yapılan eser merkezli ikinci taramada kullanılan kavramlardan bazıları şunlardır:

“Ahlâk, mekârim, hüsn, mehâsin, fazilet, rezilet, nefs, tıbb, ruh, kalb, irşad, makam, hal, ahvâl, menzil, menâzil, ıstılah, meclis, mecâlis, sülûk, halvet, âdâb, edeb, tezkiye, tahliye, tasfiye, tavsiye, reviyye, vasiyye, kanaat, fütüvve, ahi, tehzib, zühd, amel, salih, takva, vera’, zemime, mahmude, mezmum, zemm, hüsn, hamide, talim, müteallim, hikmet, tedbîr, tevekkül, kemâl, ef‘âl, nush, nasihat, şehvet, nefs, nefis, müzekk, ihsan, muhsin, inâbe, tevbe, nezâfe, merhamet, istiğfar, hulk, halku’l-ef‘al, meleke, hıfz, sıhha, mal, rızk, havf, reca, hırs, kerem, şecaat, şehvet, irade, sabır, şükür, kesb, istidad, tab‘, iktisab, mükteseb, ikmâl, kubh, hüsn, ilmü’n-nefs, fakr, fakir, ginâ, irâde, … vs.”

Bu aşamada tüm katalog, internet, kütüphane taramalarında yaklaşık olarak toplam 100 bin eser yüzeysel olarak gözden geçirilmiş; alanları bilinenlerin elemeleri yapılmıştır. Ancak bu bibliyografya dışında ahlâk eseri olmadığını iddia etmek mümkün değildir. Araştırma esnasında gözden kaçırılan eserler olması tabidir.

b.     Eleme, Künyelendirme ve Eser Tasnifi

Eleme sürecinde “felsefî, tasavvufî, dinî, edebî (mesnevî), nasihatnâme, hikemiyyat, fütüvvetnâme, (literatür olarak) edeb…vb. türlerinde ahlâk eseri mahiyetindeki “yazma, neşir, çeviri”ler dikkate alınmış ve tasnifler buna göre yapılmıştır. Ayıklama ve özellikle tasniflerde Macit Fahri’nin bu alanda yazılan İslam Ahlâk Teorileri[2] adlı eserindeki teoriler de dikkate alınmıştır. Buna göre;

1.     Felsefî ahlâk alanında içerik açısından mevzu, mebde, mesâil, matlub, mahiyet, tanım (had) bakımından “ilim” olarak ahlâkın işlendiği; faziletler ve bunları kazanma; reziletler ve bunlardan kurtulma yollarına, amelî hikmet, nefs ve kemâl, aile ahlâkı, şehir ahlâkı vs. çeşitli felsefi konulara değinen ve meselelere “felsefî/aklî yöntemle” yaklaşan bir eser olup olmadığına bakılmış;

2.     Tasavvufî ahlâk eserlerinin tespiti noktasında irşad, nasihat, sülük, makam, haller, menziller, ıstılahlar, menziller, meclisler, âdâb, şeyh-mürid ilişkisi, fazilet ve reziletler, nefis, nefis tezkiyesi, kalp, kalp temizliği, tarikat âdâbı vs. gibi kavramların mevzu olarak bizzat işlendiği veya çoğunlukta yer aldığı ve özellikle tasavvufî perspektifle muhtevaya yaklaşıldığı eserler olup olmadığına bakılmış;

3.     Dinî ahlâk alanında ekseriyetle adab, salih amel, zühd, rekâik, ahlâk muhtevalı kırk hadisler, nasihat, faziletler ve reziletler, ahlâkî yönüyle ibadetler vs. konularda referans noktası olarak nasları dikkate alarak problemleri işlemesine ve dinî amacın güdüldüğü eserler olup olmadığına bakılmıştır.

4.     Hikemiyyat türlerinde ahlâkî, nasihat edici birtakım sözlerin derlenme sürecine ve bu amaçla yazılıp yazılmadığına bakılmıştır.

5.     Eğitim ahlâkında ta‘limü’l-müteallim, ana-baba hakkı, çocukların hakkı, çocuk eğitimi, öğretmen-öğrenci ilişkileri, ilim öğrenme ve ilim âdâbı gibi konuların ağırlıklı olarak işlenmesine ve temel amacın “eğitim-öğretim”olup olmadığına bakılmıştır.

6.     Nasihatnâme’lerde ise doğrudan “nasihat” amacı güdülen eserler olup olmadığına bakılmıştır. Bu çerçevede eseri “mev’iza” türünden ayırmak için de eserin genel içerik ve yazılış tarzına bakılmıştır.

7.     Fütüvvetnâme’lerde; “fütüvvet, ahilik, kardeşlik, yiğitlik, iş ahlâkı, kahramanlık” gibi konuların işlendiği eserler olup olmadığına bakılmıştır.

8.     Mevâiz kategorisine giren eserler mevcut ahlâk literatürünün aksine çeşitli ilim alanlarına dair konuların da işlendiği eserler olmasının yanında; oldukça fazla ve ayrı bir kataloglama çalışması gerektirecek mahiyettedir. Ancak mev’iza başlıklı olmakla birlikte doğrudan ahlâk konularının işlenmesinden dolayı bazı hususi eserleri çalışmaya dahil etmeyi uygun bulduk.

9.     Eserlerin tasnifi/sınıflanması için daha detaylı bilgi “Katalog Başlıkları” bölümünde “Sınıflama (Ahlâk Alanı Sınıflaması)” başlığı altında yapılmaktadır.

İçerik Oluşturma

a.     Tanıtım

Eser içeriği oluşturulurken öncelikle müellifin tespit edilen eserinin varsa “bab, fasıl, makale, meclis, kısım, ... vs.” şeklindeki bölüm başlıklarına ve eserin muhtevasının çalışmaya uygun olup olmadığına bakılmıştır. Daha sonra eser “yazma eser” ise farklı nüshalarına bakılarak dikkate değer bir değişiklik varsa çalışma açısından daha uygun nüsha seçilmiştir.

Sonrasında ise eğer müellif tarafından giriş kısmında belirtilmişse esere dair “özel açıklamalar” ve “telif nedeni”ne kısaca değinilmiştir. Bazı nüshalar arasında “eser ismi, konu, başlık …vs.” farklılığı varsa bu belirtilerek değişikliğin hangi nüshada olduğu belirtilmiştir.

Akabinde ise eserin içerik açısından kısa şekilde tanıtımı yapılmıştır. Bunun dışında eser tanıtımı kısmında metin içerisinde yer alan nazım şekilleri, hikayeler, müellifin kullandığı özel ve tekrar eden başlıklar (örn. Tenbîh, işaret, teessüffat… vs.), kaynak veya örnekler (“ayet”; “hadis”; “sufîler”, “filozoflar”, “alimler” vs. şeklinde) belirtilmektedir.

b.     Fihrist/Konu Başlıkları

Tanıtım aşamasından sonra ise eserin detaylıca, bab, fasıl, kısım vb. şeklinde bölüm başlıkları verilmiştir. Bu şekilde bir “fihrist” oluşturularak; hem eserin “başlıklar” çerçevesinde muhtevasının ve bunların birbirleriyle irtibatının genel anlamıyla ortaya konulması amaçlanmıştır. Bununla, eser hakkında malumat sahibi olmak isteyen tüm araştırmacılara eserin ne tür bir ahlâk metni olduğunu doğrudan bilebilme imkanını sağlamak amaçlanmıştır. Ancak eser konu başlıklarının hangi varaklarda/sayfalarda olduğu belirtilmemiştir. İçerisinde müellif veya mütercimin “fihrist” oluşturmadığı eserlerin de metinleri okunarak işlenen konulara değinilmiştir. Eser içerik taraması yapılırken varsa hakkında yapılan çalışma, tez ve eserin tercümelerine de yer yer başvurulmuştur. Ayrıca bunlar “kaynakça” kısmında belirtilmiştir.

Eser başlıkları asıl (ibarelerinin) yerine Türkçe tercümeleri yapılarak verilmiştir. Başlık oluşturulurken yer yer asıl metinde olmamakla birlikte gerekli görülen yerlere “[ ]” şeklinde köşeli parantez içerisinde tarafımızdan başlık konulmuştur.

Çalışmada parantez içerisinde yer alan tüm ibareler tarafımızdan yazılmıştır. Bununla, ibarenin metnin aslından olmadığının belirtilmesi amaçlanmıştır. Bununla beraber bazı başlıklarda “notlar” bölümünde gerekli görülen açıklamalar yapılmıştır.

Kısaltmalar

[1] Araştırmada kullanılan “katalog”lar kaynakça bölümünde detaylıca verilmiştir.

[2] Fahri, Macit, İslam Ahlâk Teorileri, çev. Muammer İskenderoğlu, Atilla Arkan, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.